فنون حسابرسي به روشهايي گفته مي شود كه حسابرسي به استعانت پژوهندگي و جويندگي خود براي گرد آوري شواهد و مدارك مورد نياز حسابرسي و بررسي آنها به كار مي برد اين فنون را مي توان به ده نوع زير طبقه بندي كرد
1.برسي عيني 2.تاييد خواهي 3.سندرسي 4.رديابي5.واگرداني يا اجراي مجدد6.مشاهده7.مغايرت گيري 8.پرسش9.بازرسي10.بررسي تحليلي
در ادامه شرحي مختصر از هر يك از اقلام فوق مي آوريم و سپس در مورد بررسي تحليلي كه متضمن استفاده از فنون تجربه و تحليل مالي است به تفصيل مي پردازيم
بررسي عيني:
به بررسي عيني يا بازديد عبارت است از معاينه رسيدگي و هر كار ديگري كه براي تحصيل شواهد عيني انجام شود در واقع و از لحاظ ماهيت نوعي آزمون محتواست كه براي شمارش و بازرسي داراييهاي مشهود مانند موجودي نقدي موجودي جنسي و ماشيت آلات و تجهيزات به منظور حصول اطمينان از وجود و كميت و كفيت آنها به كار مي رود
اين روش در مورد اقلامي از دارايي كه وجود آنها فقط مستند به اسناد حسابداري باشد كاربرد ندارد يعتي بايد دارايي وجود خارجي داشته باشد تا بتوان آن را عيناً بررسي كرد بنابر اين براي حساب بدهكاران نمي توان از آن استفاده كرد همچنان كه در مورد حسابهاي بدهي پيش پرداختها و هزينه ها هم كاربردي ندارد
گرچه بررسي عيني مهمولا مطمئن ترين وسيله تاييد وجود اقلام دارايي محسوب مي شود در مواردي مي توان از شواهد ديگري هم استفاده كرد مثلا وقتي قلمي از دارايي نامشهود باشد مداركي مانند فاكتور قرارداد خريد و ضمايم آن را مستند قرار مي دهند در عين حال وقتي فايده قلمي از دارايي مورد سوال باشد و يا قابليت فروش و تبديل آن به پول و يا كفالت آن به هنگام كاربرد مورد ترديد قرار گيرد ممكن است حسابرس بررسي عيني را ضروري تشخيص دهد معمولا بررسي عيني موجوديهاي نقدي اهميت بسيار دارد در صورتي كه ممكن است در مورد حسابهاي ماشين آلات و تجهيزات فقط به اقلامي كه در سال مورد رسيدگي اضافه شده است اكتفا كرد
آيا در حسابرسي اقلامي از دارايي را كه در اختيار شخص ثالثي قرار دارد مي بايد عينا بررسي كرد؟در جواب بايد گفت اين بستگي به عوامل بسيار دارد مانند نوع دارايي اهميت آن از لحاظ مبلغ در مقايسه با مندرجات صورتهاي مالي اعتبار و استقلال شخص ثالث اختيارات شخص ثالث نسبت به دارايي و بالاخره كنترل و نفوذي كه صاحب كار نسبت به شخص ثالث دارد بنابر اين اگر موجودي كالا رقم مهمي از دارايي جاري محسوب و در انبارهاي عمومي توذيع شده باشد به احتمال زياد حسابرس به رسيد انبارها اكتفا نمي كند و بررسي عيني آن را لازم مي داند.
نتايجي كه از بررسي عيني به دست مي آيد به كارداني و مهارت حسابرس بستگي دارد وقتي حسابرس در شمارش موجودي دقت كافي نداشته و يا از روشهايي كه صاحب كار براي تعيين مقادير و اوزان و ابعاد كالا به كار برده است بي اطلاع باشد طبعاً بررسي عيني نتيجه درستي به دست نمي دهد علاوه بر اين گاه حسابرس تخصص لازم را براي اظهار نظر نسبت به نموع و كيفيت كالا ندارد و مثلا در رسيدگي به موجودي جواهرات و رقمي كه در ترازنامه از ان بابت آمده است مسلماً مي بايد از كارشناس مستقل بي طرف و مورد اعتماد كمك بگيرد.
تاييد خواهي:
درمواردي حسابرس از شخص ثالث مي خواهد كه مبلغ يا ارقامي از صورتهاي مالي را كتباً تاييد كند اين يكي از فنوني است كه در حسابرسي زياد مورد استفاده قرار مي گيرد انتخاب شخص ثالث كه از او تقاضاي تائيد مي شود به نوع حساب مورد رسيدگي بستگي دارد .
هدف از تاييد خواهي اين است كه از وجود حسابهاي نقدي نزد بانكها و ديگران و حسابهاي بدهكاران و حقوق و تعهدات مربوط به آنها را بيشتر از اين راه تاييد مي كنند بايد توجه داشت كه تاييد گرفتن هيچگاه نمي تواند كامل مستند و صد درصد قطعي تلقي شود زيرا مثلا در مورد تاييد حساب بدهكاران حسابرس معمولا تاييد حسابهايي را مي خواهد كه مانده قابل توجه دارند حال آنكه اگر مانده حساب غير فابل توجهي اشتباهاً كمتر از واقع قلمداد شده باشد ممكن است براي آن تقاضاي تاييد نشود و يا در صورتي هم كه تاييديه بخواهند به احتمال زياد بدهكار به تاييد مانده اي كه كمتر قلمداد شده است اكتفا مي كند از ديدي ديگر تعيين ارزش واقعي مطالبات نياز به اين دارد كه ذخيره مطالبات مشكوك الوصل هم رسيدگي شود گرفتن تاييد حساب فايده ضمني ديگري هم دارد و آن اين كه اگر حسابي اعم از نقد و غير آن براي گرفتن وام مورد وثيقه قرار گرفته باشد و ذكر ان در صورتهاي مالي ضرورت پيدا مي كند
سندرسي
رسيدگي به مدارك نتيجه معاملات و مبالغ ثبت شده در حسابها را سندرسي مي نامند كه طبعاً از ثبت اقلام در دفاتر شروع مي شود و درجهت يافتن و بررسي مدارك مورد استناد در ثبت آن اقلام پيش ميرود مثلا اگر يكي از اقلام فروش را بخواهيم سندرسي و اطمينان حاصل كنيم كه فروش عملاً انجام شده است به دنبال مدارك مثبته آن يعني صورتحساب فروش بارنامه حمل كالا رسيد خريدار و امثال آنها مي رويم سندرسي در مورد آنچه در يك دوره مالي بر ماشين آلات و تجهيزات افزوده شده است به منظور هاي زير انجام مي شود
1.اطمينان يافتن از و قوع معامله و وجود مال
2.اطمينان از درستي مبلغ كه اصطلاحاً آن را ارزيابي و تخصيص مي نامند
3.اطمينان يافتن از اين كه مال متعلق به موسسه اي است كه حساب آن رسيدگي مي شود (حقوق و تعهدات)
4.و بالاخره اطمينان از ارائه درست و كامل آن در طبقه بندي داراييها
عيب سندرسي اين است كه كاملو جامع نمي تواند باشد يعني معاملاتي را كه عمداً يا سهواًثبت نشده اند نشان نمي دهد در حقيقت سندرسي از ثبت معامله شروع مي شود و طبعاًآنچه ثبت نشده نمي تواند مورد رسيدگي قرار گيرد براي رفع اين عيب در بعضي موارد حسابرسان اقلام فروش پس از پايان سال را كه در سال بعد ثبت شده اند رسيدگي مي كنند تا معلوم نمايند آيا از لحاظ تاريخ صورتحساب فروش مربوط به سال قبل مي شود يا نه و به بيان ديگر آيا آنچه بابت فروش سال قبل منظور نشده اند از يكي ديگر از فنون حسابرسي استفاده مي كنند كه آن را رديابي گويند.
رديابي:
در اصطلاح حسابرسي رديابي به فرايندي گفته مي شود كه رسيدگي از اصل سند يا مدارك اوليه معاملات شروع و به ثبت و ظبط آنها در دفاتر مي انجامد بنابر اين اولين كار در رديابي انتخاب مدارك ثبت اوليه معاملات است مانند صورتحساب فروش و با بارنامه حمل كالا كه سپس با دفاتر روزنامه و كل تطبيق مي شود در واقع جهت رسيدگي در رديابي معكوس سمدرسي است بنابر اين رديابي را در مقام مقايسه با سندرسي آزموني كامل مي شمارند در شكل زير فرق اين دو نشان داده شده است.
دفتر روزنامه فروش
صورتحساب فروش

نخستين هدف در رديابي اين است كه از ثبت همه معاملات اطمينان حاصل شود ولي رسيدگي به جهات ديگر مانند چگونگي ارائه و افشاي مربوط به حساب در صورتهاي مالي را هم در بر مي گيرديعني حسابرس به ثبت معامله ومبلغي كه براي آن منظور شده است رسيدگي مي نمايد اشتباه در ارائه و افشاي حساب به اين گفته مي شود كه معامله اي به غلط در حساب ديگري ثبت شده باشد
واگرداني يا اجراي مجدد
در بسياري موارد حسابرسان براي به دست آوردن شواهد كاري را كه در حسابداري واحد مورد حسابرسي انجام گرفته است تكرار ميكنند يعني از نو به ثبت و ظبط معاملات مي پردازند و نتيجه اي را كه به دست مي آورند با آنچه در دفاتر و صورتهاي مالي منعكس است تطبيق مي نمايند چون در اين فن كاري را كه حسابدار قبلا انجام داده است حسابرس تكرار مي كند آن را مي توان هم آزمون كنترلها محسوب داشت و هم آزمون محتوا
آزمون كنترلها از آن جهت كه حسابرس از روشهاي كنترل استفاده مي نمايد تا معلوم كند معاملات به طور كامل و درست در دفاتر منعكس شده اند يا خير؟براي مثال اگر حسابرس در جمع اقلامي كه قبلا در حسابداري تعيين و ثبت كرده اند اشتباهي بيايد نتيجه مي گيرد كه روش كنترل موثر و مفيد نبوده و نيست
اما واگرداني به منظور آزمون محتوا استفاده بسياري دارد حسابرسان معمولاً هزينه استهلاك را دوباره محاسبه و نتيجه را با آنچه در دفاتر صاحب كار منعكس است مقايسه مي كنند و يا حساب موجودي كالا را مجدداً رسيدگي مي نمايند تا اطمينان حاصل كنند كه در ارزيابي و تخصيص آن اشتباهي رخ نداده باشد حتي ممكن است تعدادي از معاملات را به طور نمونه انتخاب و ثبت و ظبط آنها را در دفاتر بررسي كنند و دقت آنها را بيازمايند
اشتباهاتي را كه حسابرس در واگرداني پيدا مي كند بسته به مورد ممكن است دلالت بر اين كند كه معامله اي اصولا واقع نشده ثبت و ظبط معاملات بطور كامل انجام نگرفته و يا در ارائه و افشاي مطالب تخلفاتي بروز كرده است براي مثال اگر در رديابي معاملات حسابرس متوجه شود كه بعضي از اقلام دوبار به حساب منظور شده اند نتيجه مي گيرد كه بر وقوع معاملات نمي توان اطمينان كرد اگر ملاحظه كند كه برخي از معاملات اصولاً ثبت نشده اند نتيجه مي گيرد كه حسابها و دفاتر جامع و كامل نيستند و هر گاه قلم يا اقلامي را به اشتباه به حساب ديگري منظور كرده باشند حسابرس متوجه خدشه دار بودن ارائه و افشا در صورتهاي مالي مي شود
مشاهده
در اصطلاح حسابرسي مشاهده عبارتست از نگريستن با ديده اي كنجكاو و تحليل گر بر كارهاي حسابداري و مالي و عملياتي صاحب كار مثلاً حسابرس به مشاهده طرز گرفتن موجودي انبار مي پردازد تا معلوم كند ميزان دقتي كه به كار مي رود تا چه حد است ؟بعضي از كنترلهاي داخلي را تنها از طريق مشاهده مي توان ارزيابي كرد چون در عمل اين نوع كنترلها مدرك و اثري مملوس از خود باقي نمي گذارند مثلا تفكيك وظايف آن چنان كه در عمل صورت مي گيرد و يا لياقت و كارداني كاركنان را جز از طريق مشاهده نمي توان ارزيابي كرد
حسابرس بايد از جريان عمليات و روشهاي كنترل واحد مورد حسابرسي هم اطلاعاتي به دست آورد زيرا معمولاً كاربرد و نتيجه گيري از ساير فنون حسابرسي بستگي به كسب اين اطلاعات و آشنايي كافي با كار و فعاليت موسسه دارد بازديد از كارخانه و مشاهده جريان توليد و عمليات گرچه به ظاهر جنبه حسابداري و حسابرسي ندارد ولي در حسابرسي مي تواند بسيار مفيد واقع شود زيرا مي دانيم كه هر نوع فعاليت با پول و حساب ملازمه پيدا مي كند
مشاهده با بررسي عيني فرق دارد در بررسي عيني حسابرس به شمارش و بازرسي اقلام دارايي مانند حسابهاي نقدي موجودي كالا و ماشين آلات و تجهيزات مي پردازد در مشاهده توجه معطوف به كارهايي است كه انجام مي شود و زمان و مكان و كيفيت انجام و مهارت انجام دهنده آنها مطرح هستند

مغايرت گيري
مغايرت گيري به فرايندي گفته مي شود كه طي آن حسابهاي صاحب كار را يا حسابهاي شخص ثالث مطابقت مي دهند تا از كامل بودن حساب مطمئن شوند براي نمونه مي توان صورت مغايرت بانك را مثال زد كه نتيجه تطبيق حساب بانك در دفتر صاحب كار با صورتحساب بانك است در اين مغايرت گيري ساده كه مثال زديم كوشش حسابرس بر اين است كه از وجود و وقوع معاملات بانكي و كامل بودن ثبت آنها اطمينان حاصل كند وجود و وقوع معاملات وقتي تائيد مي شود كه حساب بانك در دفتر با حساب بانك تطبيق شود و تكليف اقلامي كه ثبت نشده و يا اختلاف نشان مي دهد روشن باشد.
پرسش و يا استعلام
پرسش يا استعلام به صورت كتبي يا شفاهي وسيله مهمي براي كسب اطلاع است اهميت آن از آنجاست كه اطلاعاتي را كه مديران و كارمندان واحد مورد حسابرسي درباره عمليات توليدي و بازرگاني مسائل حسابداري و روشهاي كنترل كارها به مراتب بيش از آن است كه ورزيده ترين حسابرسان هم بتوانند بدست آورند معمولاً پاسخهاي كتبي يا شفاهي به سوالهاي حسابرس را نمي توان كاملا مورد اعتماد و مبناي اظهار نظر قرار داد ولي اين پاسخها موجب و منشا رسيدگيهاي ديگري مي شود قاعده كلي اين است كه پاسخ به پرسشها را با قيد شك تلقي مي كنند مگر اين كه با كاربرد فنون ديگر حسابرسي مورد تاييد قرار گيرند
مطالبي كه مي تواند موجب پرسش شود آن قدر زياد و متنوع است كه از لحاظ تطبيق و آزمون محتوا ممكن است همه اقلام صورتهاي مالي را در بر گيرد پرسش حسابرس ممكن است به اين منظور باشد كه از روش كنترل موردي خاص رويه اي كه در حسابداري بكار رفته است طرز ثبت و ضبط و گردش كار حسابداري و يا نظر مديران درباره نتايج حاصل از آزمون معيني كه در حسابرسي انجام شده است كسب اطلاع كند
بازرسي
ميدانيم كه در سندرسي و رديابي مدارك و اسناد حسابداري مورد رسيدگي قرار مي گيرند به هرگونه رسيدگي به اسناد و مدارك كه از مشمول سندرسي و رديابي خارج باشد بازرسي اطلاق مي شود معمولا بازرسي با ديد انتقادي صورت مي گيرد و هدف آن است كه مندرجات و مستندات مدارك و اسناد با اطلاعات و شواهد ديگري كه حسابرس از دفاتر و ساير منابع به دست آورده است مقايسه شود مدارك و اسناد معمولاً قراردادها اجاره نامه ها صورت جلسات بيمه نامه ها اسناد وام و امثال اينها را در بر مي گيرد
گاه حسابرس بر دسته اي ازمدارك مروري اجمالي مي كند كه از وجود مورد يا مواردي خاص اطلاع يابد مثلاًمانده حساب بدهكاران را مرور مي كند كه حسابهايي را كه با مانده توجه وصول نشده و معوق مانده اند مشخص نمايد بازرسي ممكن است در رابطه با آزمون حسابرسي موردي خاص انجام شود مانند بازرسي سند وام به منظور اطلاع از نرخ بهره جهت تاييد رقم هزينه وام مندرج در صورتهاي مالي همچنين در مورد خريد ماشين آلات و تجهيزات سنگين قيمت معمولا بررسي صورتجاسه هيات مديره ضرورت پيدا مي كند
يررسي تحليلي
در بررسي تحليلي حسابرس از روشهاي مختلف استفاده مي كند و رابطه بين حسابها و عمليات و اقلام مختلف صورتهاي مالي را تجزيه و تحليل مي نمايد تا از منطقي بودن و قابليت قبول آن ها اطمينان يابد بررسي تحليلي با استفاده از نسبت ها و روند هاي اقلام مختلف صورتهاي مالي انجام مي گيرد به اين ترتيب كه حسابرس به دنبال وجود روابط و شرايط غير عادي مي گردد كه مستلزم رسيدگي تفصيلي قلم يا اقلامي از صورتهاي مالي شود و چون روابط غير عادي بين اقلام صورتهاي مالي ممكن است به دلايل مختلف به وجود آمده باشد طبعاً فنون بررسي تحليلي از جنبه هاي مختلف ممكن است اعمال شود كه در بخش بعدي به توضيح آنها مي پردازيم